Waddada: Wadnaha Ganacsiga

Kaabayaasha dhaqaalaha waa asaasiyaadka iyo hannaanka fududeeyo in uu dhaqaalaha dal si hufan u shaqeeyo ama u shaqeyn waayo. Haddii uu dal kaabayaashiisa dhaqaale wanaagsan yahay, waxaa wanaagsan habsami u socodka dhaqaalaha waddankaas. Sidoo kale, haddii aanu wanaagsaneyna waxaanan si qumman u shaqeyn karin waxyaabaha uu dhaqaaluhu ka unkamo. Waxaa ka mid ah kaabashaasha dhaqaalaha: Garoomada diyaaradaha, dakadaha, buundooyinka isku xiro wabiga labadiisa daraf, waddooyinka iwm. Waddadu waxa ay ka mid tahay kaabayaasha dhaqaalaha waana midda ugu muhiimsan mashiinnada dhaqaajiyo dhaqaalaha. Waxa ay fududeysaa in ay kulmaan dhinacyada wax is-dhaafsanayo. Iyada la’aanteed waxaa joogsanaayo dhammaan dhaq-dhaqaaqa ganacsiyada (transactions).

Iyada oo ay waddoonyinka magalaada Muqdisho marar badan oo aan tiro lahayn la xiro sababo badanba, marka ay sababahaasi jirin waxaa abuurmo isku qataaran badan oo ka dhasho nidaam xumo. Ciidanka lagu magacaabo booliska waddooyinka (traffic police) uma shaqeeyaan si fududeyn karto in ay waddado qataarmin ama waxaaba lagu doodi karaa iyaga ayaa qeyb ka ah in ay waddadu xiranto. Marar badan waxaa qataarmo waddadii fududeynaysay isu socodka dadka iyo ganacsiga. Labo sheey ayaan u sababeyn karaa is qataaridda waddada: 1) Qorshe la’aanta dowladda Hoose ee Xamar oo aad is leedahay xilba kama saarna in ay waddadu shaqeyso ama aanay shaqeyn; iyo 2) Nidaam xumada wadayaasha baabuurta. Labadaan sababood midkoodba (si gaar ah) ka hadalkiisa ayaa noqon kara qoraal dheer, hadda se kama hadlaayo.

Sida kor ku xusanba, waddadu waa wadnaha iyo awoodda wareejiso garaangarta ganacsiga. Tusaale; ka soo qaad khudaarta la isticmaalo waxa ay ka baxdaa Afgooye. Haddii la waayo waddo isku xireyso Muqdisho iyo Afgooye, khudaar lama heleen. Marka ayse jirto waxaa uu qofku heli karaa khudaarta uu u baahdo. Waddada oo noqota mid si qumman u shaqeyso ama qaab daran waxa ay khudaarta ka dhigi kartaa mid jaban oo rakhiis ama sicirkeedu sarreeyo. Haddii waddadu tahay mid hagaagsan sicirka khudaartu waxa uu noqonayaa mid jaban, haddiise ay tahay mid silic iyo dhib badan, silicaas iyo dhibkaas lagu keeno khudaarta waxa uu dul fuulayaa qiimaha la iibinayo. Tusaalahani waxa aan u soo qaatay in waddadu ay qeyb ka tahay qaaliyobidda ama rakhiisidda badeeco ama adeeg.

Aan u soo laabto dhibta waddooyinka magaalada Muqdisho. Marka laga yimaado qaababka ay waddadu u xiranto oo aan is leeyahay inyar ayaad kor ku xustay, waxaa si maalinle ah u istaago ganacsiyo haddii ay shaqeyn lahayd soo saari lahaa malaayiin doollar. Waxa ay waddadu ka xiranto waa badeeco meel loo waday, arday waxbarasho u socday, macallin wax barid u socday, qof shaqo u socday iwm. Ka soo qaad, waxa ay waddadu ku xirantay qof farsamo yaqaan ah oo lacagta soo gashaa ay ku xiran tahay shaqada uu sida maalinlaha ah u qabto. Waxa ay qof ku ballameen in uu shaqo u qabto oo marka uu dhammeeyo shaqada la siin doono lacagta. Isaga awooddiisa marka la eego shaqada waxa uu ku dhammeyn karay hal maalin. Maalinkii uu shaqada u soo baxay waddadii ayaa ku qataarantay oo ma helaayo baabuur si fudud u geeyo goobtii uu shaqada ka qabanayay. Haddii uu lugeeyo waxaa ka lumaayo waqti badan. Ka soo qaad inuu sugay inta ay waddadu is furayso ama lugeeyay. Waxa uu goor dambe tagay goobti shaqada. U ma aysan suurto gelin in uu maalinkaas shaqada ku dhameeyo, sida ay ballantu ahaydna isaga oo aan shaqada dhameyn wax lacag ah ma helaayo. Waxa uu xaafadda ku laabtay isaga oo aan habeenkaas wadin wax cidda casho u noqda. Yaa haddaba habeenkaas reerka casho la’aan dhigay? Dhanka kale, qofkii hawsha loo qabanayay isna loo ma dhammeyn howshii oo laga yaabo in ay ahayd mid si guud muhiim u ah. Bal malee in uu maalinkaas shaqada dhameeyay, lacagtiisa soo qaatay. Waxa uu haddaba lacagtii ugu soo adeegay reerka. Dukaan ayaa uu ka soo iibsaday dhammaan wixii ay u baahnaayeen reerka. Dukaankii isagana lacagtii ka soo gashay Farso-yaqaanka waxa uu ku dalbaday badeeco kale … sii wad.

Sidaa iyo si ka ballaaran ayaa ay waddadu muhiim inoogu tahay. Dhammaanteenna waa aan og nahay middaas ee waxa dowladda Hoose la gudboon in ay dajiso nidaam lagu hago waddooyinka, ganacsatada iyagana waa in ay ka fekeraan in ay waddadu muhiim u tahay ganacsigooda ay ka ilaaliyaan waxyaabaha qataari kara isu socodka. Xilalkaan tiro beelka ah ee mushaarka uun agu cuno maxaa loo waayay hal hay’ad oo si hufan u shaqeyso?